de herkomst van

Hendrik Hollander en Anna Verhoeven

zoeken naar een speld in een hooiberg

Auteurs: Ria van Schie-Omtzigt, Jacques Hollander en Rob Hollander, Den Haag, 2012-11-05.

Sinds 2004 hebben Ria van Schie-Omtzigt, Jacques Hollander en Rob Hollander intensief gezocht naar de herkomst van Hendrik Hollander en Anna Verhoeven. Ook daarvóór (zeker sinds 1953) is er naar hun herkomst gezocht. Deze eerdere zoektochten hebben geleid tot Hedel als vermeende plaats van herkomst van Hendrik en een familiewapen. Helaas is gebleken, dat deze vermeende herkomst niet klopt en daarmee ook het familiewapen op fictie berust. Valkenburg als vermeende plaats van herkomst van Anna Verhoeven is evenmin juist gebleken.

Hendrik Hollander en Anna Verhoeven 'verschijnen' voor het eerst in Wassenaar op 1724‑03‑24. Zij melden dan bij de Secretarie van Wassenaar hun voornemen om te trouwen, waarbij wordt aangetekend, dat zij wonen 'op den Huyse van Raephorst'. Op 1724-04-09 gaan Hendrik en Anna naar het “Gerecht” te Wassenaar en krijgen daar de toestemming om in Den Haag of elders te trouwen; er zijn geen beletselen aangevoerd. Dezelfde dag nog trouwen Hendrik Hollander en Anna Verhoeven in Den Haag in de Hoogduitse kerk aan het Noordeinde, pro deo (DTB-301 Den Haag). Vervolgens trouwen Hendrik de Hollander en Anna Verhoef op 1724-04-16 in de RK-kerk van Wassenaar. Anna is hoogzwanger. Op 1724-05-16 wordt hun zoon Harmen te Wassenaar RK-gedoopt.

Wat hierna in Wassenaar ook maar enigszins betrekking zou kunnen hebben op Hendrik en Anna is volledig uitgeplozen, in de hoop daarbij een spoor te vinden van hun herkomst. In 2010 is gevonden, dat Hendrik Horologiemaker was en dat hij, met toelevering van onderdelen door anderen, in 1736 het uurwerk in de toren van de Dorpskerk grondig heeft vernieuwd. Over de torenuurwerken is een afzonderlijk verhaal verschenen (in te zien in Archief Wassenaar). Uit Hendrik's taalgebruik en handschrift op de werkbriefjes, die in Twickel bewaard zijn gebleven, is afgeleid, dat Hendrik uit de buurt van de Achterhoek moest zijn gekomen. Eerder was uit de handtekeningen van Hendrik afgeleid, dat hij een nogal Duits schrift gebruikte. Verder zijn er geen sporen gevonden, behalve natuurlijk de doopgetuigen.

De doopgetuigen van de kant van Anna, de Verhoevens, hebben ertoe geleid, dat de herkomst van Anna Verhoeven in 2008 na ca. 4 jaar zoeken is gevonden. In Den Haag bleken bij de dopen van kinderen van een Willemina Verhoeven, gehuwd met Jacobus Raab, van de kant van de Verhoevens dezelfde reeks Verhoevens op te treden als bij de kinderen van Hendrik en Anna. Deze Willemina trouwde in Den Haag, waar gelukkig wel werd genoteerd waar iemand vandaan was gekomen. Willemina bleek uit Roetsen te komen, wat een vrije interpretatie van Groessen is gebleken. In Duiven-Groessen, indertijd in het land van Kleef, is inderdaad de eerder genoemde verzameling Verhoevens gevonden.

Bevestiging hiervoor is gevonden, eveneens in Den Haag, waar in het testament van Rutger Heijerman, een halfbroer van Jacob Verhoeven (de opa van Anna), en zijn vrouw Maria van Thol de hele familie Verhoeven uit Duiven-Groessen wordt genoemd. Over de familie van Anna Verhoeven is een afzonderlijk verhaal verschenen. Op 2010‑12‑23 is het ultieme bewijs gevonden, dat deze familie Verhoeven inderdaad de familie van Anna is. In het archief van Leiden werd de boedelbeschrijving gevonden van Daniel Verhoeven (broer van Anna), overleden te Wassenaar en aangegeven door Hendrik Hollander. In deze boedelbeschrijving wordt de gehele nog in leven zijnde familie Verhoeven uit Duiven-Groessen beschreven, inclusief Anna Verhoeven, gehuwd met Hendrik Hollander, wonende te Wassenaar. Uit de opsomming van de kinderen Verhoeven van oudste naar jongste moet geconcludeerd worden, dat 'onze' Anna moet zijn geweest Anna Gertrudis gedoopt op 1695-01-16 te Duiven, dochter van Theodorus Verhoeven en Jacoba Gijsberts (en niet haar ruim 13 jaar jongere zuster Anna Catharina, zoals in eerste instantie in 2008 was aangenomen).

Omdat deze Boedelinventaris zo belangrijk is volgt hier de transcriptie van de eerste pagina waarop de familie wordt beschreven.

Boedelinventaris van Daniel Verhoeven
bron archief te Leiden archiefnummer 0506; inventarisnr.2185;
notaris Josué L'Ange Josuézoon; akte 39; datum 1750-03-07

Inventaris van den boedel en goederen
soo ende in dier voegen als dezelve bij
Daniel Verhoeven,overleden onder de Barron
:nie van Wassenaar omtrent den dijl, ten
huijze van Hendrik Hollander, op den
13^de: Januarij 1750. metterdood is ontruijmt
ende agtergelaten, nalatende tot zijne
Erffgenamen ab Intestato ¹, Bartha
Verhoeven, wedue van Jan vanden Wilden
:burg,in Gelderland, Anna Verhoeven
getrouwt met voorn: Hendrik Hollander,
onder Wassenaar, Marijtje Verhoeven
Wedue van Hendrik Heijnen, mede in
gelderland, Willemijntje Verhoeven
Huijsvrouw van Jacobus Raab, ins
Hage, Jacobus Verhoeven, alhier te Leijden
ende Jan Verhoeven te Rotterdam
zijnde deze gemaakt ende in geschrifte
gestelt bij mij Josué L'Ange Josuézoon
Notaris Publijcq bij den Ed: Hove van
Holland geadmitteert, binnen de stad Leijden
Residerende, ten versoeken ende opt aan
ende te kennen gevende van de opgemelde
Hendrik Hollander en Anna Verhoeven
Egteluijden, item Jacobus Verhoeven
bestaande deselve goederen in manieren
naarvolgende:.................

In Duiven (Archief te Arnhem) zijn in DTB boek 553-1 de dopen van de volgende kinderen van Theodorus Verhoeven en Jacoba Gijsbers gevonden:

p.61-07 02-09-1691 Bartholomeus get. Wilhelmo Verhoeven
. . . . . . . . . . . . . . . . NB. Bij de doop van Bartholomeus is aangetekend 'Obijt' (overleden).
p.63-02 10-01-1693 Bertha get. Jacobus Verhoeven en Wiera Spans
p.65-08 16-01-1695 Anna Gertrudis get. Nicolas van Anrath en Petronella Verhoeven

In Groessen (Archief te Arnhem) zijn in DTB boek 555 de dopen van de volgende kinderen van Dirck (Derrick) Verhoeven (Verhoeve,Verhoven, Verhoue)
en Jacoba (Jacomijn, Jaekske, Jaenke, Jaake) Gijsberts (Gisbers, Gisberts, Gisbertz, Giesberts, Wijers) gevonden:

p.59-07 08-01-1697 Joannes Wilhelmus Daniel get. Geurt Spaens, Jacob Limbers en Maria Gijsbers
p.62-09 18-12-1698 Maria Willemina get. Wijerke Spaens en Willem Verhoeven
p.66-06 14-02-1701 Philipus Jacob get. Jan Kleijman en Aeltie Verhoeven
p.70-02 28-08-1702 Willemina get.Jan Kleijman en Aeltie Verhoeven
p.74-10 25-01-1705 Jacobus get. Willem Verhoeven en Aaltje Gisbers
p.79-12 13-04-1707 Joanna Maria get. Arnt Spaan en Janna Spaan
p.82-05 13-07-1708 Anna Catharina get. Willem Spaan en Gerbrich Holthuijs in plaats van Mefrouw Muntz
(de heer Muntz was Schepen te Duiven) p.85-1 25-09-1709 Joannes Petrus get. Jan Kool en Aaltjen Gijsberts

NB Nicolaas van Anraat, de peetvader van Anna Gertrudis, is een (half) neef van vader Dirk Verhoeven en is uit Den Haag gekomen om te getuigen.

==================================================== . AFKOMST HENDRIK . ====================================

Deherkomst van Hendrik bleek veel lastiger. Van de kant van de Hollanders waren Gerrit Hollander en Anna Hollander (2x) doopgetuige. Deze twee algemene voornamen gaven niet veel informatie, behalve dat Gerrit en Anna waarschijnlijk broer resp. zuster van Hendrik waren. Uit de naam van het eerste kind, Harmen, zou kunnen worden afgeleid, dat de vader van Hendrik wellicht Harmen heette, maar omdat bij de Verhoevens nog levende personen niet werden vernoemd, was dat niet zeker; de vader van Hendrik zou nog in leven geweest kunnen zijn. Om dezelfde reden was ook niet duidelijk wat de naam van de moeder van Hendrik zou zijn geweest. Alleen met de vage indicatie, dat Hendrik wellicht uit Duitsland afkomstig zou zijn is een zoekactie gestart in Duitse archieven en bij kerkelijke bureaus in Duitsland. Dit heeft zeer veel Hollanders, waaronder vele Hendrikken, opgeleverd. Deze acties hebben geen resultaat opgeleverd; het was zoeken naar een speld in een hooiberg, waarbij eerst de hooiberg nog moest worden gevonden.

In 2010 zijn we echter op het spoor gekomen van Joanna Christina Hollander, in 1750 in ondertrouw gegaan te ’s-Gravenhage, getrouwd te Voorschoten en geboren te Velen.
Namen van enkele doopgetuigen bij kinderen van Joanna Christina waren identiek aan de namen van kinderen van Hendrik Hollander.

In het Quohier van de Taux(belasting) over Wassenaer en Zuijdewijk 1749, aanslag 1 jul 1748 tot ultimo dec 1749, wordt Hendrik Hollander aangeslagen voor 9 personen, die dus bij Hendrik en Anna in huis woonden. Er was geen inwonend personeel. Het 'gezin' van Hendrik bestond dus, behalve uit Hendrik en Anna en hun 5 dan nog levende kinderen, uit nog twee personen. Eén daarvan was Daniel Verhoeven.

Hendrik toonde in 1747 op openbare veilingen in Wassenaar opvallend veel belangstelling voor beddengoed. De veronderstelling is nu, dat die 9-de persoon Joanna Christina Hollander is geweest, familie van Hendrik. Gedacht werd (en wordt nog steeds) dat zij een nicht van Hendrik was, dochter van een broer.

Door onderzoek in het Bisdomsarchief (BAM) en het Staatsarchief (SAM) in Münster is het gezin achterhaald waaruit Joanna Christina Hollander afkomstig was. De naam van haar vader, Gerdt Holländer, sloot aan bij de veronderstelling dat een broer van Hendrik (doopgetuige in Wassenaar) Gerrit heette. Zonen van Gerdt Holländers dragen de naam Henrich en Hermen. Ook bij zonen van Hendrik komt de naam Hermen voor in de vorm van Harmen en Herman / Hermanus. Het idee dat Gerdt Holländers een broer van Hendrik was, werd daarmee sterker.

Tevergeefs is in de kerkboeken van Velen gezocht naar de doop van een Gerdt Holländer, waarbij dan in hetzelfde gezin ook een broer Hendrik en een zuster Anna zouden moeten voorkomen. Vanaf 1684 komt in Velen de naam Holländer wel voor. Vermoed werd, dat de familie Holländer uit het naburige Gemen leverancier van de Holländers uit Velen zou zijn geweest. Hier is uitvoerig onderzoek naar gedaan. Na ruim een jaar moest worden geconcludeerd, dat de Velense Holländers niet verwant waren aan de familie Wever alias Holländer of de familie Schürman alias Holländer uit Gemen. Eerder was al gebleken, dat de huidige familie Holländer te Velen afstamt van de familie Scheepers alias Holländer en pas in de 19-de eeuw naar Velen is gekomen.

Inmiddels was gebleken, dat genealogie in de Achterhoek en aangrenzend gebieden in Duitsland een aparte aanpak vereist. Zo werden personen genoemd (achternaam) naar de boerderij waarop zij woonden. De vrouw trok bij haar huwelijk vaak in bij haar man en veranderde haar achternaam in die van haar man, die weer de naam van de boerderij was waarop hij woonde. Trok de man bij zijn huwelijk in bij zijn vrouw, dan veranderde de man zijn achternaam in die van zijn vrouw, die weer de naam was van de boerderij waarop zij woonde. Bij verhuizing veranderden de namen dan weer. Kinderen geboren in de periode, waarin door de ouders een naam werd gevoerd, behielden vaak die naam, ook wanneer de ouders daarna van naam veranderden.

Kinderen werden vernoemd naar de doopgetuigen; bij een zoon de peter en bij een dochter de meter. Grootouders traden ook wel op als doopgetuigen, maar die werden dan (omdat zij nog in leven waren) niet vernoemd. Toch werden overleden grootouders vernoemd via een omweg. Door de vader werd dan een peter of meter aangezocht met eenzelfde voornaam als de overleden grootouder.

Op deze algemene 'regels' zijn natuurlijk veel uitzonderingen te vinden, maar ze geven wel enig houvast in de chaos van veranderende achternamen.

Op 2011-10-05 is gevonden, dat de ouders van Hendrik, Gerrit en Anna Hollander zijn geweest Herman Bitenpoel/Wigers en Jenniken Hillenjoans.

Huwelijk:

1682-09-06 Herman Bitenpoel en Jenniken Hillenjoans Velen, RK, p.53a Hillen Joan en Herman Veltbrack

Kinderen:

1683-06-04 Gerhardus Herman Bitenpoel en Jenniken (Hillenjoans) Velen, RK, p.34a Gert Wichers en Enken Hillenjoan

1686-01-02 Hermannus Herman WiBitenpoel en Jenniken (Hillenjoans)Velen, RK, p.38a Hermen Wichert en Enken HillenJoans NB. de vader van Herman, Herman Bitenpoel Sr / Wichers, is dan waarschijnlijk overleden.

1686-12-05 Wesselus Herman Wigers junior en Jenniken (Hillenjoans) Velen,RK, p.40 Wessel Wigers en Älken Warnsing

1689-01-16 Anna Gerdrud Hermen Bitenpoel en Jenniken (Hillenjoans) Velen, RK, p.44a Bernt Hillenjoans en Enken Vortmans

1695-05-19 Henricus Herman Wigers en Jenniken (Hillenjoans) Velen, RK, p.67a Henrich Wansing en Jenniken Hillenjoans

Hendrik Hollander is dus gedoopt als Henricus, zoon van Herman Wigers en zijn broer Gerdt en zuster Anna zijn gedoopt als kinderen van Herman Bitenpoel ! Zowel Gerhardus als Anna Gerdtrudis noemen zich later (vanaf 1710 resp. 1716) in Velen 'Holländer'.

Het heeft enige moeite gekost om te onderkennen, dat in de kerkboeken van Velen (BAM) Holländer een alias was voor Bitenpoel, ondanks, dat het er één keer duidelijk staat (1780-11-16, huwelijk Wernerus Hollander cond. Bietenpol en Anna Maria Boink). In de boeken over de horigen van het Huis Velen (SAM) wordt lang alleen de naam Bietenpol gebruikt en wordt uiteindelijk ook overgegaan op Bietenpol alias Holländer.

Herman Bietenpol (Jr) noemt zich ook Wigers (geen Holländer). Dit komt omdat zijn ouders zijn Herman Bitenpoll (Sr) alias Wichers en Anna Wichers. Deze Herman Bitenpoll (Sr) alias Wichers is kennelijk na het huwelijk ingetrokken bij zijn vrouw, die op Wichers Erbe in Waldvelen woonde. Bij de doop van hun laatste kind heten zij echter weer Herman Bitenpoll en Anna Bitepoel. Het echtpaar is dan kennelijk van Wichers Erbe vertrokken en op de boerderij van de familie Bitenpoll gaan wonen, de Bitenpohls Stätte in Nordvelen. Er zijn dus kinderen Wichers en er is een kind Bitenpoll. Deze kinderen Wichers noemen zich echter later behalve Wichers soms ook Bitenpoll (Gerdt, Wessel en Herman junior) of Hollender (Gerdt, Henrich, Wessel, Berndt).

Op 2012-08-02 is gevonden in het boek 'Zwischen Schloß und Burg', dat er al in 1634 een Berndt ten Bihtenpohl in Nordvelen werd geplunderd door Hessische dragonders. Deze Berndt is vrijwel zeker de vader van Herman Bitenpoll Sr en is de eerste Bitenpoll in Nordvelen. Gezien de verandering van de familienaam ~1683 in Holländer zal Berndt uit 'Holland' gekomen zijn. Hij zal waarschijnlijk eerst aan de slag zijn gegaan als boerenknecht. Na een aantal jaren trouwt hij mogelijk met een dochter van Wernsinck of Rexinck en begint te pionieren op de Markengronden tussen Wernsinck en Rexinck, aan de rand van de (natte) heidevelden van de Velener Mark tegen de 'bewoonde wereld' aan. Berndt moet toestemming hebben gekregen van Rexinck en Wernsinck om zich op de Markengrond tussen hen in te vestigen. Dit stukje grond was in ieder geval tot 1619 nog 'vrije Markengrond'. Hier bouwt Bernt de 'Bitenpohls Stätte'. In de lijst van boerenhofsteden in Velen in de periode 1679 - 1802 (te vinden in 'WGGF Hofe Munsterland 052.pdf' via internet) komt Hof Bietenpohl (Pitenpoel) voor in Nordvelen met huisnummer 6. Huisnummer 6 in Nordvelen was echter ook van ouds het adres van de Holländer-Hof, thans Fischediek 120.

Omdat Berndt ten Bihtenpohl als enige Bitenpoll in Velen verschijnt, moet worden aangenomen, dat deze Berndt als enige van zijn familie uit 'Holland' naar Velen is gekomen. Nu is de naam Bitenpoll uniek; alle gevonden personen met die naam of varianten daarop (b.v. Bytenpoll, Pijtenpoll, Pietenpol, Pitenpoel etc) stammen af van bewoners van de boerderij van die naam gelegen in de Buurtschap de Haart onder Aalten in de Achterhoek (in 'Holland'). Ook de familie Pietenpol uit de VS. Geschat wordt, dat Berndt ~1582 is geboren. Hij zou daarmee de broer kunnen zijn geweest van Geert ten Pytenpoll en Engelbert ten Drentell (van boerderij Pytenpoll), die in 1615 voorkomen in de Volontaire protocollen van Bredevoort. Een Berent Pietenpol, geboren ~1625 (op de Haart te Aalten), zou een zoon van Geert geweest kunnen zijn. Deze familierelaties zijn speculatief, maar zijn, gezien de bijzondere naam, toch ook waarschijnlijk.

Tot slot rest de vraag, waarom Hendrik en Anna naar Raephorst zijn gekomen. Van Anna is het waarschijnlijk, dat zij haar (half)-oom Rutger Heijerman heeft verzorgd tot zijn overlijden in Den Haag in augustus 1723. Daarna moest zij een andere betrekking zoeken, waarbij waarschijnlijk haar peter, Nicolaas van Anraet, wonende in Wassenaar, heeft geholpen. In augustus of september 1723 raakte Anna zwanger.

Waarom Hendrik naar Raephorst is gekomen is (nog) onduidelijk. Hendrik heeft op Raephorst behalve klokken mogelijk ook andere fijnmechanische zaken verzorgd, bv. wapentuig van de heer des huizes, sloten, pompen etc. Hendrik was een nakomertje in een boerenfamilie. De boerderij was al voor zijn oudste broer Gerdt. Voor Hendrik zat er niets anders op dan een vak te leren. Hij is waarschijnlijk in de leer gegaan bij een locale smid. Mogelijk heeft hij daarna een opleiding gehad op Schloß Velen. Hiernaar wordt nog onderzoek gedaan.